ازآنجاکه به‌موجب ماده ۸۵ آیین‌نامه اجرایی لایحه قانونی استقلال کانون وکلای دادگستری در سال ۱۴۰۰ برای اولین بار تاسیس اداره‌ای تحت عنوان اداره نظارت و بازرسی به‌صورت آیین‌نامه‌ای در مقررات وکالت پیش‌بینی شده است، ابتدا لازم است جایگاه این اداره در تشکیلات کانون وکلای دادگستری با در نظر گرفتن مقررات حاکم مشخص و تعیین گردد و سپس اختیارات و وظایف و نحوه اجرای آن موردبحث و بررسی قرار گیرد.
الف: جایگاه اداره نظارت و بازرسی
در قوانین راجع به وکالت؛ پیش‌تر تشکیلات اداری و یا قانونی مختلفی مورداشاره تقنینی قرارگرفته است مثل شعبه معاضدت قضایی؛ دادسرا و دادگاه انتظامی کمیسیون کارآموزی و...... اما علیرغم تاسیس دایره بازرسی در برخی از کانون‌های کشور این تشکیلات صرفاً جنبه تاسیسی موردی داشت و تابع مقررات تدوینی هر هیات مدیره تلقی می‌گردید.تا اینکه در ماده ۸۵ آیین‌نامه اجرایی لایحه قانونی استقلال کانون وکلای دادگستری مصوب ۱۴۰۰ تشکیل و شرح وظایف این تاسیس اداری تدوین گردید. اما آنچه محل تامل دارد بکار بردن کلمه اداره جهت این تشکل اداری است.زیرا با در نظر گرفتن تمامی مندرجات ماده ۸۵ آیین‌نامه مذکور تفاوت محسوسی بین این تشکیلات اداری با سایر کمیسیون‌هایی که کانون وکلا جهت اداره امور وکلا مجاز به تاسیس آن است ملاحظه نمی‌گردد. پس بکار بردن کلمه اداره در ابتدای عنوان این ساختار اداری نباید تداعی ساختاری جزیره‌ای و مستقل از ساختار کانون وکلای دادگستری را جهت نظارت و بازرسی بنماید زیرا:
۱- ماده ۸۵ دقیقاً وابستگی کامل این اداره به کانون وکلای دادگستری را مورد تاکید قرار داده است و هدف از تشکیل چنین ساختاری را « انجام‌وظیفه نظارتی کانون بر وکلا و انجام تکالیف قانونی آن‌ها و تضمین استمرار شرایط مقرر در ماده ۲ قانون کیفیت اخذ پروانه وکلای دادگستری،...» بیان نموده است و در مقررات مختلف ازجمله ماده ۲ همان آیین‌نامه هدف از تشکیل کانون وکلای دادگستری را «...ساماندهی امور وکلای دادگستری عضو کانون در هر استان ....» دانسته است.ملاحظه می‌گردد نظارت بر انجام تکالیف قانونی وکیل در اعداد اهداف تشکیلی کانون وکلای دادگستری است که به‌موجب ماده ۸۵ صرفاً طریقه اجرای برخی از این موارد نظارتی مشخص گردیده است و سایر موارد نظارتی در قوانین و مقررات مختلف و متعدد دیگر ازجمله بند (ب)ماده ۶ لایحه قانونی استقلال کانون وکلای دادگستری مصوب پنجم اسفندماه ۱۳۳۳ خورشیدی پیش‌بینی‌شده است. و مهم‌تر از آن اینکه ریاست این اداره مطابق ماده ۸۵ توسط هیات مدیره از بین وکلای حائز شرایط انتخاب می‌گردد و صرفا با ارجاع رییس کانون مجاز به اقدام خواهد بود که خود دلالت بر نظارت مستقیم هیات مدیره کانون و ریاست کامل رییس کانون را بر این اداره دارد.
با این تفاصیل مشخص است اداره نظارت و بازرسی درواقع کمیسیونی است که توسط هیات مدیره کانون وکلای هر استان تشکیل وزیر نظر رییس کانون وکلای همان استان، عهده‌دار وظایف محوله خواهد بود.
2 - ممکن است این شبهه ایجاد گردد که آیا آیین‌نامه اجرائی لایحه قانونی توان ایجاد چنین کمیسیونی را دارد؟
از توجه به عبارت «طرز رسیدگی به تخلفات » مندرج در ماده 22 لایحه قانونی با قید این مهم که یکی از مقدمات رسیدگی به تخلفات انتظامی تحقیق در خصوص تخلف است می‌توان مجوز قانونی تشکیل چنین ساختاری را در چارت سازمانی کانون وکلای دادگستری پذیرفت؛ مضافاً اینکه یکی از مهم‌ترین وظایف کانون وکلای دادگستری به شرحی که گذشت نظارت بر رفتار وکلای عضو آن کانون است که در آئین‌نامه صرفاً اقدام به تعریف این ابزار و طرز شکل‌دهی آن نموده است. به‌عبارت‌دیگر تمامی موارد مندرج در ماده 85 آیین‌نامه اجرائی قبل از تصویب این آیین‌نامه نیز اجرا می‌شد. به‌عنوان‌مثال در بسیاری از موارد دادسرای انتظامی در کانون برخی از تحقیقات خود را به کمیته‌های بازرسی که تحت نظر بازرس هیات مدیره فعالیت می‌نمودند محول و از نتیجه تحقیقات ایشان در رسیدگی استفاده می‌نمودند.در آیین‌نامه حاضر صرفاً مبادرت به تعریف ساختار و سازمان‌دهی نحوه تحقیقات شده است.با این تفاصیل هرگونه اقدام جزیره‌ای خارج از اختیارات مندرج در ماده 85 توسط اعضای چنین تشکیلاتی ممنوع است. زیرا چنان چه به هر یک از بندهای 6 گانه ذیل ماده 85 بذل‌توجه گردد تمامی اقدامات اداره نظارت و بازرسی در چهارچوب نظارتی خاصی قرارگرفته است مثلاً:
در بند 4 انجام امور ارجاعی از سوی دادستان یا دادیاران انتظامی با رعایت قوانین و مقررات است پس اولاً انجام چنین اموری تحت نظارت دادسرا است و ثانیاً باید در چهارچوب مقررات راجع به رسیدگی انتظامی‌باشد زیرا چنین ارجاعاتی نوعی نیابت محسوب می‌گردد و منوب عنه اختیاراتی بیش از مرجع نیابت نخواهد داشت. ثالثاً با عنایت به صدر ماده 85 که ناظر این امور با ارجاع ریاست کانون باید صورت پذیرد.
یا در بند 1 و 3 و 6 مرجع تمامی گزارش‌های مورداشاره ریاست کانون است؛ و بازرسی به نظر می‌رسد اختیاری زاید بر آنچه در مقررات آئین‌نامه اجرایی بدان اشاره‌شده است ندارد.
در بند 5 نیز صراحتاً اعلام‌شده که گزارش راجع به موسسات حقوقی غیرمجاز و تظاهر در امر وکالت به مراجع ذی‌صلاح باید داده شود. ازنظر ساختار اداری مرجع ذی‌صلاح در این خصوص حسب عرف متداول و تصریح صدر ماده مذکور، ریاست کانون وکلای دادگستری خواهد بود که عهده‌دار وظیفه اعلام و پیگیری قانونی به مراجع ذی‌صلاح قانونی و قضائی را خواهد داشت. زیرا اداره بازرسی به‌موجب بند 6 ماده 31 همین آیین‌نامه تحت نظارت و ریاست مستقیم ریاست کانون که مجری تصمیمات هیات مدیره است خواهد بود.
با توجه به موارد فوق «اداره نظارت و بازرسی؛ تشکیلاتی اداری است که به‌موجب ماده 85 آیین‌نامه اجرایی لایحه قانونی استقلال عینیت یافته و شرح وظایف آن تصریح‌شده است و توسط کانون وکلای دادگستری و تحت نظر رییس آن مبادرت به انجام وظایف خود می‌نماید.» را می‌توان به‌عنوان ساختار اداری این تشکیلات دانست.
پس ازنظر ساختار و تشکیلات اداری، بازرسی و نظارت کانون وکلای دادگستری را باید مانند یکی از کمیسیون‌های کانون تصور نمود و صرف درج عنوان اداره سبب استقلال عمل و تصور ایجاد تشکلی جزیره‌ای جدای از چارت سازمانی کانون وکلای دادگستری نخواهد نمود.
ب: شرح وظایف اداره نظارت و بازرسی
به‌موجب ماده 85 از آئین‌نامه اجرائی لایحه قانونی استقلال کانون وکلای دادگستری در سال 1400 شرح وظایف این اداره پیش‌بینی‌شده است.
ماده 85 آیین‌نامه اجرایی لایحه قانونی استقلال کانون وکلای دادگستری.
«به‌منظور انجام‌وظیفه نظارتی کانون بر وکلا و انجام تکالیف قانونی آن‌ها و تضمین استمرار شرایط مقرر در ماده ۲ قانون کیفیت اخذ پروانه در وکلای دادگستری، اداره نظارت و بازرسی با ریاست یکی از وکلای پایه‌یک حائز شرایط عضویت درهیات مدیره، به انتخاب هیات مدیره، با شرح وظایف زیر تشکیل و با ارجاع رییس کانون اقدام می‌کند:
۱ - بررسی رفتار وکلا از حیث انجام وظایف مندرج در این آیین‌نامه و رعایت شئون منصب وکالت و استمرار شرایط مقرر در ماده ۲ قانون کیفیت اخذ پروانه؛
۲ - همکاری با کمیسیون آموزش جهت برگزاری دوره‌های پیشگیری از وقوع تخلفات و هر نوع اقدام دیگری که در این مورد موثر باشد؛
۳ - تهیه گزارش در خصوص سوء رفتار وکلا در فضای حقیقی و مجازی؛
۴ - انجام موارد ارجاعی از سوی دادستان یا دادیاران انتظامی در خصوص تعقیب تخلفات انتظامی ازجمله تمرکز غیرمجاز و عدم رعایتشان وکالت با رعایت قوانین و مقررات؛
۵ - بررسی و ارائه گزارش راجع به اشخاص و موسسات حقوقی که تظاهر به امر وکالت می‌نمایند به مراجع ذی‌صلاح؛
۶ - تهیه گزارش از پرونده‌های محاکماتی دارای شاکی انتظامی و ارائه گزارش آن به رییس کانون.
تبصره ۱ - درصورتی‌که رییس کانون به هر نحوی از عدم رعایت مقررات حوزه وکالت از سوی وکیل مطلع شود، مکلف است به اداره نظارت و بازرسی کانون دستور بررسی موضوع و ارائه گزارش جهت اقدام بعدی مطابق با مقررات این آیین‌نامه را بدهد.
تبصره ۲ - اقدامات اداره نظارت و بازرسی کانون مانع از اقدام قانونی دادستان انتظامی جهت تعقیب هم‌زمان موضوع نیست.
تبصره ۳ - درصورتی‌که رفتار وکیل مصداق تخلف انتظامی‌باشد، رییس اداره نظارت و بازرسی هم‌زمان موضوع را به دادستان انتظامی اطلاع می‌دهد
از توجه به شرح وظایف مذکور اقدامات متصور برای نظارت و بازرسی در 3 سطح متصور است:
1 – اقدامات راجع به پیشگیری و فرهنگ‌سازی موضوع بند 2 از ماده 85
2 – اقدامات راجع به بازرسی شامل موارد ارجاعی از ناحیه دادسرا و یا ریاست کانون موضوع بندهای 4 و 6 از ماده 85 با ارجاع کلی و یا موردی ریاست کانون متبوع
3 – اقدامات نظارتی که شامل بررسی رفتار وکلا و تهیه گزارش از سوء رفتار احتمالی وکلا و استمرار شرایط ماده 2 قانون کیفیت اخذ پروانه وکالت به ریاست کانون متبوع است.
انجام وظایف سه‌گانه مذکور مستلزم ایجاد ساختاری متناسب و بکار گیری نیروهای مجرب است که برخی از این نیروها به انتخاب هیات مدیره و برخی به‌صورت انتخابی از ناحیه اداره بازرسی ممکن است صورت پذیرد که در بخش بررسی ساختار موردبررسی قرار خواهد گرفت.
ج: ساختار و تشکیلات اداره نظارت و بازرسی
همان‌گونه که شرح آن گذشت عمده وظایف اداره نظارت و بازرسی در 3 بخش
1- پیشگیری و آموزش
2 – بازرسی
3- نظارت؛ قابلیت طرح و بررسی دارد
1 - پیشگیری و آموزش: چنانچه گذشت مسوولیت اطلاع‌رسانی و آموزش وکلا در مقررات مدون وکالت در شاخه‌های مختلف مورد تاکید قانون‌گذار قرارگرفته است مثلاً در بند هر از ماده 6 لایحه قانونی «فراهم آوردن وسایل پیشرفت علمی و عملی وکلای دادگستری» یکی از تکالیف کانون وکلای دادگستری اعلام‌شده است که در بند 2 ماده 85 بخشی از این آموزش‌ها به اداره نظارت و بازرسی کانون وکلای دادگستری با همکاری کمیسیون آموزش محول گردیده است که می‌تواند شامل موارد ذیل باشد.
1-1: تهیه مقدمات و تعیین سرفصل و معرفی اساتید و مدرسین جهت برگزاری دوره‌های آموزشی حضوری برای کار آموزان و وکلای دادگستری با در نظر گرفتن این موضوع که به‌موجب بند 18 از ماده 76 آیین‌نامه شرکت در این دوره‌ها مورد تکلیف تمامی وکلای دادگستری قرارگرفته است و ضمانت اجرائی عدم شرکت در این جلسات در بند 5 از ماده 121 آیین‌نامه پیش‌بینی‌شده است.
2-1 اقدام به فرهنگ‌سازی در جهت آشنایی کار آموزان و وکلای دادگستری با مقررات وکالت با رویکرد انتظامی از طریق پیام‌رسانی در فضای سایبری و مجازی و حتی مجله کانون.
3-1 معرفی و انتشار مقررات وکالت از طریق مقتضی و هر اقدام موثری که موجب ارتقا و پیشرفت علمی و عملی وکلا و کار آموزان وکالت صرفاً در امور راجع به مقررات وکالت گردد.
2 – بازرسی: یکی از وظایف و اختیارات در نظر گرفته‌شده جهت اداره نظارت و بازرسی انجام امور ارجاعی از ناحیه ریاست کانون و مراجع انتظامی کانون و مخصوصاً دادسرای انتظامی موضوع‌بندهای 4 و 6 از ماده 85 آیین‌نامه است.
2-2 در این دست ارجاعات اداره مذکور مکلف است عین وظایف محوله را به‌عنوان منوب عنه به نیابت از واگذارکننده نیابت پس از ارجاع ریاست کانون ، انجام و نتیجه را عیناً گزارش نماید.
3 – دسته دیگر از وظایفی که به اداره نظارت و بازرسی به‌موجب بندهای 1 و 3 و 5 ماده 85 محول شده است شامل بررسی رفتار وکلا و کارآموزان از حیث
الف: انجام وظایف مندرج در آیین‌نامه موضوع بخش 6 آیین‌نامه مخصوصاً تکالیف و تعهدات مندرج در ماده 76 و بعد آن است که شامل رعایت شئون وکالت – انجام وظایف – و تهیه گزارش از سوءرفتار وکلای دادگستری است.
ب: بررسی و ارایه گزارش راجع به اشخاص و موسسات که تظاهر به امر وکالت می‌نمایند
ج: بررسی استمرار شرایط مقرر در ماده 2 قانون کیفیت اخذ پروانه وکالت دادگستری
