روزنامه قانون/گروه قضايي- مرد سی‌و‌هفت ساله‌ای که به اتهام قاچاق مواد مخدر به مجازات مرگ محکوم شده بود، یک روز پس از اجرای حکم در زندان بجنورد و تحویل جسد به پزشکی‌قانونی، در میان ناباوری در سردخانه پزشکی‌قانونی زنده و به بیمارستان منتقل شد. مردي كه از مجازات مرگ رهايي يافته اين روزها سرنوشتش نقل محافل حقوقي شده است.
«علیرضا م» به اتهام حمل و نگهداری یک کیلو شیشه در دادگاه انقلاب محاکمه و به مجازات مرگ محکوم شده بود كه پس از تشریفات قانونی، طبق روال مراسم اعدام، مرد محکوم ۱۲ دقیقه بالای دار ماند. با پایین آوردن پیکر محکوم از طناب دار، پزشک مستقر در محل مرگ او را تأیید کرد و با صورت‌جلسه‌ای که به امضای او، قاضی اجرای احکام و مسئولان زندان رسید، جسد به پزشکی‌قانونی منتقل شد تا صبح روز بعد تحویل بستگانش شود. صبح روز بعد یکی از کارگران سردخانه پزشکی قانونی در حال بیرون کشیدن اجساد و آماده کردن آنها برای تحویل به بستگانشان بوده که در یک لحظه با دیدن بخاری که مقابل بینی یکی از اجساد در زیر نایلون به وجود آمده بود، دچار وحشت شده و متوجه می شود، او همان مرد اعدامی است که هنوز نفس می کشد. با اطلاع مسئولان پزشکی قانونی از این موضوع، بلافاصله اقدامات اولیه از سوی پزشکان این مرکز انجام و مرد اعدامی به بیمارستان امام علی(ع) بجنورد منتقل می شود.
ابهامات در اجراي حكم اعدام
اينكه اعدامي كه بعد از تاييد مرگ توسط متخصص پزشك قانوني زنده مي شود اتفاق نادري است اما همين حادثه پرسش‌هاي گوناگوني را در محافل حقوقي مطرح كرده است آيا فردي كه پزشك حكم مرگ او را صادر كرده، در حقيقت زنده بوده است وآيا پزشك قانوني اشتباه كرده است؟ اگر به راستي يك بار محكوم مرده و دوباره زنده شده حال تكليف دستگاه قضا چيست؟ مردي كه مرگ را يكبار با تمام تشريفاتش تجربه كرده آيا دوباره بايد اعدام شود؟ اگر گزارش مسئولان برگزاري اعدام مبني بر مرگ محكوم، وجود دارد چرا دوباره بايد اعدام شود؟ دررابطه با جرائم موارد مخدر در خواست عفو و تخفيف مجازات به حبس ابد مي تواند راه حل مناسبي براي حل زنده ماندن اين مجرم باشد؟
مجازات تعزيري نمي‌تواند مجازات اعدام داشته باشد
قاضي علي كاظمي در گفت و گو با «قانون» مجازات‌هاي سالب حيات در ايران را ۵ نوع دانست و توضيح داد: اولين مجازات اعدام، كه فرد به دليل نقض يكي از مقرراتي كه كيان حكومت رابه مخاطره مي اندازد يا سلامت جامعه را در معرض خطر قرار مي‌دهد صورت مي‌گيرد. دومين مجازات قصاص است كه وقتي شخصي دست به قتل مي‌زند، قصاص نفس مي‌شود. سومين مجازات رجم است كه در بحث جرائم خاص مثل زناي محصنه و زناي با محارم صورت مي‌گيرد. چهارمين صلب به معناي به صليب كشيدن است و آخرين جرمي كه حكمش اعدام خواهد بود قتل است كه در برخي جرائم حدي به‌كار مي‌رود. اين قاضي ادامه داد: در مواردي كه حدود ا... شناخته مي‌شوند غالبا نظر بر اين است كه وقتي فرد مثلا در رجم و سنگسار جان سالم به در برد و زنده بماند خداوند خواسته كه اين فرد زنده بماند و ديگر نياز به كشتن فرد و اجراي مجددحكم نيست. ولي در مورد اعدام و قصاص مسئله فرق مي‌كند زيرا قصاص حق اوليائ دم و حق الناس است. كاظمي در مورد اينكه جرائم تعزيري و اعدام از باب مسائل تعزيري وبراي حفظ كيان حكومت است، توضيح داد: اصولا هيچ مجازات تعزيري نمي‌تواند مجازات اعدام داشته باشد. باتوجه به تعريف شرع از تعزير، كه تعزير بايد پايين تر ازحد باشد، اگر ما سلب حيات در حدود داريم، لذا تعزير نمي‌تواند مجازات اعدام باشد. حال اعدام در جرائم مواد مخدر را اگر امري تعزيري بدانيم، وقتي حكومت اين جرم را تعزيري فرض كرده بايد حتما اين اعدام تكرار شود. ولي اگر اين جرم را حدي فرض كرده و اين اعدام را ازباب قاچاق مواد مخدر و از باب حد مفسد في الارض بدانيم پس نوعي حد الهي بوده پس نبايد حكم مجدد اجرا شود.
وجود دوشرط مانع اجراي مجدد حكم است
اين حقوقدان ادامه داد: در مجازات حدي كه خداوند مقرر كرده و وقتي نظر لطف خداوند بر زنده بودن فرد گناهكار است، ما نيز بايد تابع وتسليم خداوندباشيم. كاظمي دوشرط رامانع اجراي مجدد حكم دانست، بيان كرد: شرط اول اينكه محكوم عليه در زنده ماندن دستي نداشته (تباني صورت نگرفته باشد) و تقصيري در اين زمينه نداشته باشد. دومين شرط اينكه درحين اجراي حكم در تشريفات كوتاهي صورت نگرفته باشد. مي‌توان گفت خداوند اين فرد را مشمول لطف خود قرار داده و نبايد دوباره حكم اجرا شود. گاهي اوقات نكاتي حين اجرا اعدام بوجود مي‌آيد، زماني، فرد به صورت طبيعي از مجازات نجات پيدا مي‌كند يا وقتي كه فرد با حيله ونيرنگ (مثلا پولي به فردي كه مسئول طناب دار يا سردخانه است مي‌پردازد) تا نجات پيداكند كه اين‌ها قطعا خواست خداوند نيست و در چنين مواردي طبق قانون اعدام بايد مجدد تكرار شود. كاظمي در خاتمه توضيح داد: در اين مورد خاص بنده فكر مي‌كنم تشریفات درست اجرا نشده است. اصولا فردبعد از اجراي حكم بايد يك ساعت بالاي دار بماند ولي در مورد اين شخص اين زمان ۱۲ دقيقه بوده و دقيقا معلوم نيست چرا تشريفات به درستي اجرا نشده است. مواردي كه به خواست خداوند و معجزه اتفاق مي‌افتد يا قصور در تشريفات يا نيرنگ افراد باهم متفاوت است.البته برخي از دوستان و قضات عنوان مي‌كنندوقتي فردي به مجازات مرگ محكوم مي‌شود بايد حكم در موردش اجرا شود.
سكوت قانون بايد به نفع محكوم تفسير شود
عبدالصمد خرمشاهي، وكيل دادگستري در مورد اينكه زنده شدن بعد از مرگ امري نادر بوده و به همين خاطر بازتاب زيادي پيداكرده است، به «قانون» گفت : ماده ۱۸ و۱۹ آیين نامه اجراي احكام اعدام تقريبا قضيه را روشن كرده است در ماده ۱۸ آمده است كه محكوم عليه يك ساعت بايد بالاي دار بماند در صورتي اطمينان حاصل شد كه فرد فوت كرده است بايد پايين آورده شود و پزشك معتمد بايد معاينه و گواهي فوت صادر كند و در صورتي كه اولياي دم حضور داشته باشند جسد را تحويل آنها دهند و الا جسد به سردخانه منتقل ودادستان در مورد آن تصميم گيري مي‌كند.
اين حقوقدان ادامه داد:در اينجا از دو منظرمي‌توان به قضيه نگاه كرد ابتدا از منظر حقوقي و دوم از منظر افكار عمومي و جنبه وجدان جمعي جامعه،از منظر حقوقی اگرچه عده‌اي ازحقوقدانان معتقدند به هر حال اين فرد بايد اعدام شود،اما بايد گفت اين فرد يك بار اعدام شده است حال به دليل اينكه قانون در اين زمينه سكوت اختيار كرده و مشخص نيست كه اگر چنين مسائلي به‌وجود آمد مجددا حكم بايد اجرا شود يا خير ؟ خرمشاهي خاطر نشان كرد: در اين مورد خاص چون به‌هر حال حكم اجرا شده و فرد مجرم به دار آويخته شده و حس انتقام جويي مرتفع شده و جنبه عمومي جرم نيز اجرا شده است( ضمن اينكه بحث قصاص مطرح نيست كه بگوييم اوليای دم حقوقي دارند و بايد به حق خود برسند) از يك طرف وجدان عمومي و حقوقدانان مخالف اجراي مجدد اعدام هستند چون معتقدند حكم يكبار اجرا شده است.
امكان تباني ميان محكوم و مسئولان اجراي حكم وجود ندارد
اين وكيل در مورد اينكه اگر پزشك معتمد قصوري كرده و گواهي فوت صادر كرده نبايد اين محكوم مجددا اعدام شود تصريح كرد: در اينجا هرگونه قصوري متوجه همان پزشك معتمد يا مسئول مربوطه است. ضمن اينكه قانون در زمينه اجراي مجدد حكم سكوت اختيار كرده است، در اين موارد به نفع محكوم يا متهم تفسيرموسع مي‌شود زماني كه حكم رجم اجرا مي‌شود (هرچند در اين چند سال اخير ما حكم سنگسار نداشتيم) وقتي محكوم عليه در چاله براي اجراي حكم سنگسار قرار مي‌گرفت اگر توانست فرار كند از مجازات رهايي پيدا مي كند و دوبار فرد را در چاله قرار نمي‌دهند. حتي اگر وحدت ملاك از اين موضوع بگيريم محملي براي اجراي حكم مجدد نيست. شخص تنبيه شده وقطعا اين شخص مجدد دست به اعمال گذشته خود نخواهد زد خرمشاهي در پايان تباني بين محكوم و مسئولان را منتفي دانست وخاطر نشان كرد: بحث تباني به علت اينكه درهنگام گروه كثيري ازجمله نماينده دادستان، نماينده اجراي احكام، مدير اجراي احكام و نماينده نيروي انتظامي همگي حضور داشته و فرد نمي‌تواند تباني كرده باشد.
استفتائات علما
در کتاب استفتائات آیت ا... بهجت، چاپ ۱۴۲۸ هـ .ق قم آمده است: «اگر پس از اعدام و حلق‌‌آویز کردن مُجرم، کشف شود که وى زنده است، باید دوباره اعدام شود». در جلد دوم جامع الاحکام هم از آیت ا... صافی گلپایگانی نقل شده است: «در صورتى که بعد از اعدام و قبل از دفن در سردخانه یا پزشکى قانونى و... در مجرم علائمى حیاتى دیده شود و با مداوا سلامت خود را بازیابد، ظاهراً حکم اجراى حد و قصاص به قوت خود باقى است». اما دفتر این مرجع تقلید ديروز در اطلاعیه‌ای این استفتاء را تکذیب کرد و نوشت: «در پی سوالات تعدادی از مردم از دفتر حضرت آیت‌ا... العظمی صافی گلپایگانی در رابطه با اعدام دوباره قاچاقچی، دفتر استفتائات معظم له اعلام نمود: مسئله‌ای که در کتاب جامع الأحکام جلد دوم می‌باشد ارتباطی به موضوع مذکور ندارد و معظم‌له نسبت به این مسئله نظر دیگری دارند.»
عفو و تخفيف در مجازات‌ها در جرائم مواد مخدر
درخصوص اعمال تخفيف نسبت به مجرمان مواد مـخدر، ماده ۳۸ قانون مبارزه با مواد مخدرمقرر داشته دادگاه مي‌تواند در صورت وجود جهات مخففه مجازات‌هاي تعزيري مقرر در اين قانون را تا نصف حداقل مجازات آن جرم تخفيف دهد. در صورتي که مجازاتي فاقد حداقل باشد، همان مجازات تا نصف تخفيف مي‌يابد. ميزان تخفيف در احکام حبس ابد ۱۵ سال خواهد بود و در مورد مجازات اعدام، تقاضاي عفو و تخفيف مجازات به کميسيون عفو ارسال خواهد شد. با اين توضيح در مورد اين فرد خاص و با تاكيد بر اجراي كامل تشريفات اعدام و تاييد مرگ محكوم توسط پزشكي قانوني مي‌توان تقاضاي عفو از كميسيون عفو تخفيف مجازات‌ها را يك راه حل قانوني براي برخورد مناسب با اين محكوم برشمرد. به‌هر حال اين محكوم، مرگ را يك بار تجربه كرده و اگرتاثير بازدارنگي مجازات در او قابل مشاهده باشد مي‌توان تخفيف مجازات از اعدام به حبس ابد را كميسيون عفو تخفيف مورد بحث و بررسي‌قرار داد.
